ERNESTO SABATO - Engjëjt e territ

 

I dashur dhe i largët miku im i ri,
ti më kërkon këshillë, por këto këshilla nuk mundem më të t’i jap në një letër të thjeshtë, as nën trajtën e ideve të nxëna ndër esetë e mia, që përkojnë pak me atë çka jam në të vërtetë apo që dëshirojë të jem po qe se nuk do të isha i mishëruar në këtë kërmë të kalbur a mbi këtë pikë në kalbje e sipër që është trupi im. Nuk mundem të të ndihmojë veç prej këtyre ideve, të lëkundura në tollovitjen e romaneve të mia si gomë shpëtimi lidhur anash ballamarrit dhe që shkundet nga furia e furtunës. Por më mirë (e ndoshta aty ja kam mbërritur) nga përzierja e këtyre ideve me sokëllimat apo heshtjet e fantazmave që janë ngritur nga jeta ime e brendëshme për të hyrë në romanet e mia, bash ata që urrehen dhe duhen, që mbahen dhe shkatërrohen, dhe që kanë bërë të mbahem dhe të shkatërrohem edhe unë vet.
Nuk kundërshtoj të të zgjasë dorën, sikurse ti më kërkonë prej kaq largë. Por ajo që dua të të them me germa nuk kushton shtrenjtë, është ndoshta pak nga ajo që mund të të kisha komunikuar me një vështrim direkt, duke pirë një kafe bashkarisht a në ecje e sipër nëpër labirintet e Buonos Airesit.
Ti dekurajohesh sepse nuk e di kush dreqin të ka pëshpëritur e ku ta di unë se çfarë. Por miku njohja e të cilit është e vënë në pikëpyetje (ah që fjalë të tilla janë mashtruese!) është tepër i afërt për të të gjykuar, ka prirjen të mendojë që është i barabartë me ty vetëm sepse është me ty; ose më mirë ngaqë, ngaqë të kundërshton, beson në një drejtim sipëror nga ti. Është një tentativë e kuptueshme: po qe se ndajmë një çapë bukë me një njeri që ka bërë ngjitjen në Himalaja, duke e vëzhguar mënyrën e tij të mbajtjes së thikës së bukës, kemi tundimin ta konsiderojmë veten tonë të barabartë apo sipëror nga ai duke harruar (duke u përpjekur të harrojmë) pikërisht atë çfarë është në lojë në këtë drejtim dhe që, është Himalaja, jo buka e ndarë së bashku.
Do e falësh këtë lloj paturpësie në një numër të pafundëm herësh në jetën tënde.
Drejtësinë e vërtetë, nuk do ta marrësh veç prej disa qenieve që hanë bukë veçmas, të talentuar me thjeshtësi dhe ndjeshmëri, me dritësi dhe kuptimshmëri zemërgjerë. Shën-Boveja, është i një mendjeje, e në vijim ka pohuar se një karagjoz si Stendali nuk mundet të prodhojë asnjëherë një vepër mjeshtërore; Balzaku, ai, ka thënë bash të kundërtën. Dhe është normale: Balzaku ka shkruar Komedinë njerëzore ndërkohë që tjetri nuk ka prodhuar veçse një roman të vogël të cilit ja kam haruar titullin. Janë gjithashtu njerëz në shijen e Shën-Bovesë që janë tallur me Brahmsin: a ka mundësi që nji-ky babaxhan i bajshëm mund të prodhojë diç të rëndësishme? Një pothuajse i paemërt Hugo Ulf pohon, përgjatë daljes në dritë të Simfonisë së Katërt, që: «banaliteti, pretendimet boshe nuk kanë qenë asnjiherë kaq të pranishme në një nivel kaq të lartë në një vepër muzikore. Arti i kompozitorit pa ide as frymëzim ka gjetur tek Brahmsi përfaqësuesin e denjë». Ndërkohë që Shuman, Shumani i mrekullueshëm, Shumani i madh e i pafat ka deklaruar që Brahms ishte muzikanti i shekullit. Duhet madhështi për të admiruar, megjithse duket si paradoksale. E bash për këtë është kaq e rrallë që një krijues të njihet nga bashkëkohësit e tij, kjo njohje vjen gati gjithmonë nga brezat e mëpastajmë, ose së paku nga ajo tip breznie e mëpastajme bashkëkohore që përfaqëson azilin në një vend të huaj. Njerëzit e ikur që janë largë. Ata që nuk të shohin duke pirë kafe tek klubi i lagjes as se si vishesh. Po qe se kjo gjë i ka ndodhur Stendalit dhe Brahmsit, e si mund të dekurajohesh ti për atë që të thotë një njohës i thjeshtë i yti, një komshi i rëndomtë? Përgjatë daljes në dritë të volumit të parë të Prustit (pasi Zhidi i flaku dorëshkrimet në kaçile), një i paemër Henri Zheon shkroi për Prustin që ky autor ishte «dëshpërimisht i tërbuar për të bërë atë çka është diametralisht e kundërta e veprës së artit, ai di vetëm të bëjë inventarin e ndjenjave të tij, regjistrimin e njohjeve të tij, në këndvështrimin e njëpasnjëshëm, pa asnjë përmbledhje, asnjë tërësi, të lëvizshmërisë së pamjeve dhe shpirtrave». Ky individ pretendon kështu të kritikojë njëherazi bash kuptimin e gjenisë prustiane.
Cila bankë e drejtësisë universale mund t’i rikthejë  Brahmsit dhimbjen që ka provuar, katërcipërisht ka provuar mbrëmjen kur luante doravet në piano Koncerto-n e tij të parë për piano dhe orkestër? Mbrëmjen kur e fërshëllyen dhe e bombarduan në zdralë e plehra? Pikat e mia nuk kanë nevojë të flasin për Brahmsin; nën një këngë të vetme e të thjeshtë të Dishepolos, sa trishtim është grumbulluar, çfarë pikëllimi!
Më mjaftoi të lëçis një nga novelat e tua. Po, besoj se një ditë mund tja dalësh mbanë dë prodhosh diçka të madhe. Por a je i gatshëm të durosh kaq tmerr? Ti më thua se i ke shqisat e tollovitura, duke nguruar, se nuk di se ç’të bësh, se pret një fjalë nga unë.
Një fjalë! Do ishte më mirë që të heshtja, gjë që mund ta interpretosh si një mospërfillje që të kall datën, ndryshe mundet të të flasë për ditë e ditë pambarim, apo më mirë të jetojë pranë teje për vite me radhë, me kusht që njëherë të bashkëbisedojmë dhe një tjetër herë të heshtim ndërsa jemi duke shëtitur pa thënë asgjë, njësoj sikur dikush që e duam shumë të ketë vdekur dhe që papritur kemi kuptuar që fjalët janë qesharake, të pavendëta, të padobishme. Është veç arti i artistëve të tjerë që mund të të shpëtojë nga çaste të tilla, për të të unifikuar dhe ndihmuar. E vetmja gjë që mund të të jetë e dobishme – ah që është e frikshme! – Dhimbja e qenieve me të vërtet madhore të cilët kanë përshkuar këtë kalvar para teje.
Në të tilla çaste, nuk do të kesh nevojë vetëm për talent dhe gjenialitet, por të tjera kualitete shpirtërore, kurajon për të thënë të vërtetën, këmbënguljen për të vazhduar, një përzierje kurioze të asaj ç’ke për të thënë dhe vënien nën po atë qellim të forcave të tua, do të të nevojitet ndonjëherë thjeshtësi ball-për-ballë viganëve të artit dhe arrogancë ballas budallenjve të pagdhendur, do të të nevojitet ndjenjë dhe kurajo të jesh vetëm me veten, ta refuzosh tundimin – që gjithashtu është një rrezik – të grupimeve të vockla, të galerive të akullta. Ajo çfarë do të ndihmojë në çaste të tilla, do të jetë kujtimi i atyre që kanë shkruar në vetmi: në anije sikur Melvili, në pyllin e virgjër sikur Heminguei, në një fshat të humbur sikur Folkneri. Po qe se je i gatshëm për vuajtje, i gatshëm të jesh i shkapëlyer, i gatshëm për të mbajtur mbi supe meskinitetin dhe dashaligësinë, pakuptimshmërinë dhe idiotësinë, mërinë dhe vetminë e pafundme, atëherë po, i dashur B., ti je i gatshëm ta mbartësh dëshminë.
Por, në ecje e sipër, askush nuk mund ta garantojë të ardhmen, e ardhmja është e trishtë gjithsesi: po qe se dështon, sepse dështimi është gjithherë i dhimbshëm dhe, në rastin e artistit, është tragjike; dhe po qe se ja del mbanë, sepse gjithmonë triumfi është një lloj vulgariteti, një keqkuptim i allasojtë, një manipulim; bëhemi papritur ajo gjëja e pështirë që e thërrasim personalitet, dhe një djalkë si ti, sikurse je akoma në debutimet e tua të para, e ke të drejtën (a është bash e drejta?) të pështyjë mbi vetveten. Duhet ta përballësh këtë lloj padrejtësie, të ulësh kokën dhe të vazhdosh të prodhosh veprën tënde, si të bëhej fjalë për një statujë kryelartë ngujuar në një grazhdë. Lexo atëherë Pavezen: «Të jesh tërësisht i zbrazët nga vetja jote, të jesh lëkura e rrjepur e kufomës për jo vetëm ata që dinë për ty por gjithashtu edhe ata që dyshojnë dhe hamendësojnë, të të gjitha fërgëllimave, të të gjitha fantazmave, të jetës së pavetëdijshme. Ta bëshë në lodhje të përhershme dhe tendosje të brendëshme, me kujdesin më të madh e duke u dridhur, në ndërthurje me zbulimet dhe dështimet. Të bëshë mu atë gjë të cilës i kemi përqendruar gjith jetën aty përsipër, për të kuptuar tek e fundit që është e kotë në qoftëse nuk ka një shenjë njerëzore, një fjalë, praninë për të pritur këtë të fundit dhe komunikuar ngrohtësinë e saj. Dhe së ftohti duke vdekur, duke folur në shkretëtirë, duke qenë vetëm ditë e natë, mu si një i vdekur.»
E megjithatë, do ta dëgjosh sigurisht këtë fjalë një ditë – sikur Paveze, kudo ku mund ndodhet, dëgjon tashmë fjalët tona - do të ndijosh prezencën kaq të shumëpritur, shenjën kaq të njohur të qenies që nga një tjetër ishull ka ndigjuar krizat e tua, nga dikush që ka kuptuar gjestet e tua dhe që është i aftë të deshifrojë mesazhin tënd. Atëherë do t’i rifitosh përsëri forcat për të shkuar përpara, përgjatë një çasti të vetëm ku nuk do dëgjosh më hungërimat e derrave. Megjithëse mund të jetë ky një çast ikanak, ti do të rigjesh përjetësinë.
Nuk e di kur, në cilin çast dëshpërimi Brahmsi ka bërë të ushtojnë trompetat melankonike që ne dëgjojmë në lëvizjen e parë të Symfonisë së Parë. Ndoshta nuk kishte besim tek reagimi i publikut, ndërkohë që ju desh të priste trembëdhjet vjet (trembëdhjet vite!) përpara se të rivinte mbi këtë vepër. E kishte humbur shpresën, dikush kishte pështyrë mbi të, i kishte dëgjuar teksa gajaseshin pas shpinës së tij, kishte besuar sigurisht në vërejtjet e pabesushme dhe në shikimet e dyshimta. Por kjo thirrje trompetash e ka kaptuar kohën dhe shpesh, njerëz si ne, të rraskapitur, të shtypur, njerëz që marrim vesh, dhe që kuptojmë veç prej detyrës kundrejt këtyre të pafatve që na përgjigjen me një shejzë që bën të ditur faktin që ne i kemi kuptuar. Për momentin nuk ndihem mirë i dashur B. Do ta rimarrë këtë letër nesër, a në një tjetër kohë.

Përktheu: Flurans Ilia

GRANIT ZELA - Koha punon për ata që punojnë

Shkrimtarët e territ

1.
Përgjegjësinë e shkrimtarëve e ka përshkruar shumë bukur Lumo Skëndo në një ese, ku u drejtohet atyre. Sipas Skëndos, ”Më parë se çdo gjë, (shkrimtari) ka një detyrë dhe përgjegjësi kundrejt vetes së tij dhe ajo është që të përpiqet të fitojë për veten e tij diturinë e nevojshme, karakterin serioz dhe të matur, urtësinë dhe patriotizmin.” Sipas Skëndos, ngjallja e shumë kombeve ka nisur me frymën e poetëve dhe kjo sepse ”forca që i jep shpirtit pushtetin moral, fryma e ardhur prej letërsisë i kundërqëndron çdo sulmi, edhe në qoftë se fati e poshtërson ndonjëherë, prap rri e gjallë e rilind nga hiri i saj”.

Dhe ato që kanë shkruar shkrimtarët shqiptar dhjetëvjeçarë më parë, janë aktuale jo vetëm sa i përket përgjegjësisë së shkrimtarëve, por fatkeqësisht edhe për gjendjen e shoqërisë shqiptare. Them fatkeqësisht sepse të dhemb, kur sheh se sa aktual është Fan Noli sot kur lexon se si ka shkruar për anarkinë fetare, morale, patritotike dhe të idealeve në shoqërinë shqiptare. Po kështu, Çajupi i cili thotë se ” Tani disa vjet kemi rënë tepër pas politikës. Politika! Fort mirë. Por na duhet dhe letratura për zonë! Kemi nevojë të dëfrejmë e të çdëfrejmë dopak, të jetojmë me ëndërra.” Aktual ëshë sot edhe Branko Merxhani, kur kërkon organizimin e kaosit të shoqërisë shqiptare apo Krist Maloki, i cili pasi dëften se lindori shqiptar ka zaptuar të gjitha institucionet e shtetit, bën thirrje për lartësi morale, duke thënë se ”Heroizëm s’kërkohet prej askujt, porse lartësia morale e një perëndimori matet me gradën e një vetëmohimi e vetëflijimi rreth një ideje të lartë, rreth një ideje që s’ka punë me kolltuqe apo llokma.”

2.
Shkrimtarët jo vetëm nuk vlerësohen, por shpërfillen. Kini parasysh vetëm këtë fakt: Në vitin 1997, kur poeti shqiptar në ekzil Gëzim Hajdari mori çmimin prestigjioz ndërkombëtar ”Montale” për poezinë e pabotuar, këshilli bashkiak i Frosines, një qytezë mes Romës e Napolit ku poeti pasi kishte emigruar në fillim pat jetuar në një ndërtesë të braktisur, i ofroi një apartament. Kjo përbën një shembull të shkëlqyeshëm dallimi mes një mendësie perëdimore të qasjes ndaj shkrimtarëve të një vendi perëndimor dhe mendësisë orientale të shoqërisë sonë, e cila po i lë në mjerim shkrimtarët shqiptarë.

Shkrimtari shqiptar i këtyre kohëve është si Sokrati i Athinës së lashtë, që shoqëria e ka shenjuar si plangprishës dhe Shteti e ka dendur me helmin e nënçmimit. Kjo sepse, sikurse në Athinën e kohës së gëlimit të të këqijave dhe veseve, ai që flet për kulturën e virtytin, degdiset në zgripin e mbijetesës. Gjergj Fishtës ia hodhën eshtrat në Drin, e për këtë mund të fajësohet një tirani, por granatën e flakur ndaj monumentit të Gjergj Fishtës para pak vitesh, nuk ka ligj që ta përligj e as arsye që ta pranojë.

Nuk ka arsye që ta pranojë as përbaltjen e shkrimtarëve shqiptarë gjatë këtyre viteve me fushata të përmuajshme sulmesh, shpifjesh, thashethemesh, trillimesh fantazmagorike ndaj këtyre sokratëve të vuajtur, që duhet të durojnë gjithëpushtetin e derrave të kënaqur që kanë zaptuar hapësirën e lirisë. Qëndrimi që ka mbajtur Shteti dhe kjo shoqëri ndaj shkrimtarëve është përçmues. Stereotipi i përceptimit masiv të një shkrimtari nga shoqëria sot është ose ai i një të marri, që ecën me kokë në re, ose i një gjynahqari të papunë.

A e dinë padronët e kulturës nëse shkrimtarët e antologjisë së letërsisë shqipe, krijuesit e veprave të përjetshme që formësojnë ndëgjegjet e brezave, janë ende gjallë dhe si jetojnë? Sa për kujtesë, po u themi se Trebeshina, për shembull, ndiehet i huaj në këtë vend, i tëhuajtur, si i dënuar me vdekje. Aq i madh është pikëllimi trebeshinian, sa ka “hequr dorë”
nga të qenit shkrimtar shqiptar, çka për momentin nënkupton të qenit i shpërfillur dhe i përçmuar. E pse të mos botojë Shteti dhe shoqëria një pjesë nga 100 veprat e pabotuara të këtij shkrimtari, por ta përdor kënaqësinë e të jetuarit në ishullin e banalitetit si maskë dhe alibi, për të fshehur pamundësinë e një vizioni që sheh përtej të përkohshmes prej konsumatori, në të përhershmen e të përjetshmen?!

Investim i përkohshëm nga shteti është organizimi i festave për rininë që të dëfrejë. Investim i përhershëm është krijimi i sallave publike të leximit, ku të rinjtë që duan të studiojnë, mund të ulen e të selitin mendjen. Investim i përhershëm është shndërrimi i bibliotekave kioskë të këtyre universiteteve në biblioteka të pasura, të cilat plotësojnë nevojat e studentëve më së paku me librat që janë në programet mësimore, siç ua ka hije universiteteve të Europës.

E përhershmja qëndron tek magjepsja pas leximit, që të jep “fuqinë e argumentit, pasurinë e imazheve, dhuntinë e krahasimit, hir, lehtësi në të shprehur ose në të imagjinuar, mençuri, kontraste të befasishme, lakonizëm, thjeshtësi”. Predikimi i shenjtërisë së librit, nuk do të lejonte kurrë që në këtë vend të ishin djegur bibliotekat, sikurse ka ndodhur. Shenjtërimi dhe jo përdhosja e tij. Sepse burgosja intelektuale e rinisë në libra të dobët, vetëm e largon prej tij. Edhe arroganca e shpërfillja shtetërore e shoqërore ndaj shkrimtarëve, vetëm sa i ysht armiqtë e librit.
3.

Në letërsinë shqipe rëndom përmendet brezi i letrarëve të vitit 30-të, 60-të dhe 90-të të shekullit të kaluar, si vite të manifestimit të një fryme të re, që e ka e ripërtrirë letërsinë me konceptim tjetërndryshe e gjak të ri gjuhe në rrembat e saj. Si duket, një herë në tridhjetë vjet, letërsia shqipe ka siguruar mekanizmin e ripërtëritjes, për të qenë sërish e gjallë, me lëngun jetësor të artit që merr fuqi nga stihia e gjuhës shqipe dhe talenteve që shpërthejnë për të përmbysur klishetë e neveritshme që krijon koha.

Koha ecën pandalshëm dhe në njëfarë mënyre procesi letrar riformatohet vit pas viti. Gjatë kësaj kohe, dalëngadalë, është krijuar edhe një brez tjetër letrarësh, si ai rrethi në trungun e lisit, brez që nuk mund të thuhet se i përket atij të vitit 90-të, pasi librat e parë i ka botuar rreth vitit 2000 dhe, meqë jo pak herë është quajtur me të drejtë “underground generation”, propozoj t’i quajmë shqip “shkrimtarë të territ”. Janë shkrimtarë të territ, sepse janë larg vëmendjes së kritikës, e cila kemi shpresë që ndonjë ditë të ngjallet së vdekurish. Janë larg vëmendjes së shoqërisë, institucioneve të kulturës, të cilat vetëm me kulturë nuk merren, përderisa nëpunësit tyre nuk kanë aq kulturë sa të përkrahin një brez të ri letrarësh. Mbi të gjitha, ky brez shkrimtarësh terri është larg lexuesit në kuptimin klasik, pasi është i privuar nga të gjitha sa përmenda më sipër.

4.

Sa për fillim, si shkrimtarë të territ propozoj këto emra: Astrit Cani, Majlinda Bashllari, Almona Bajrami, Indrit Sinanaj, Lindita Komani, Norel Zaimi, Sidorela Risto, Alisa Velaj, Ardian Saliaj, Lorena Kadzadej, Rudina Madani, Ardiana Shala Prishtina, Ermira Rista, Dorian Kulla, Ardita Jatru, Arlind Farizi.
Themi sa për fillim, sepse lista e emrave gjithmonë është e papërfunduar, sikurse lista e veprave, sikurse vetë letërsia që nuk pëfundon kurrë. Këtu mund të hyjnë edhe ata shkrimtarë, të cilët nuk janë identifikuar plotësisht me brezin e shkrimtarëve të viteve 90-të, pasi janë vetmitarë prej natyre, ndër ta Petrit Nika, Flurans Ilia e të tjerë, që shkruajnë në një zonë të ndërmjetme, mes qiellit e tokës. Por këta emra mund të shërbejnë fare mire si busull orientuese për ata që duan të dinë se çfarë po ndodh në procesin e sotëm letrar. Karakteristikë e këtij brezi është shpërndarja gjeografike nëpër shtete të ndryshme ku studiojnë, kanë mbaruar studimet ose jetojnë. Duke përthithur një kulturë europiane letrare, ky brez realizon vijueshmërinë e kohës së re estetike në letrat shqipe.

Janë shkrimtarë të territ, për shkak të mungesës së organeve të mirëfillta letrare e kulturore, ku të mundësohej nyjëtimi i këngës së re të këtij brezi. Jeta e çorganizuar letrare, pamundësia e debatit kulturor në bashkësinë e shkrimtarëve për atë çka na shqetëson ne sot, është e frikshme për kaosin që shkakton, e dhimbshme për pasojat që lë pas, dhe e papranueshme për një kryeqytet normal të një vendi europian. Kësisoj, librat e shkruar nga shkrimtarët e rinj shqiptarë, në njëfarë mënyre, sot janë libra të shkruar në terr, për vetveten dhe një lexues imagjinar, me atë idealizëm e magjepsje që të ngjall dashuria për fjalën e shkruar dhe kulturën shqipe. Shkrimtarët e territ janë të izoluar në një botë kaotike letrare, ku hapësira e ekzistencës zaptohet me mjete jashtëletrare.

Shkrimtarët e kapërcyellit të shekullit, sidoqoftë, do ta këndojnë këngën e tyre, ani pse në shkretërirën materialiste të këtij realiteti armiqësor e agresiv nuk ka vend për ta. Koha punon për ata që punojnë. Zaret ka kohë që sërishmi janë hedhur. Hapni sytë e shihni, o të verbër!