Tuesday 6 December 2011

SHËN-LIBRI DHE LEXUESI


Cili është ndryshimi midis shallvareve dhe veglave? Pyetje absurde, apo jo? Por, le të themi se jemi me fat, sepse, kemi gjetur tashmë një fjali (jo edhe aq mosbesuese) me të cilën po e hapim bisedën tonë. Pa i dhënë kohë pleqërimit të mendimit, një pjesë e instinktit tonë dëshmon se një vegël mund të jetë fare mirë pjesë aktive e trupit (duar, gishta, dhëmbë) ndërkohë që shallvaret mbulojnë një vegje pasive të së tërës, që është për shembull lëkura apo qimet e lëkurës. Lexuesi dosido i librit një gjë nuk ka se si ta shpjerë ndër mend, ose së paku, e fundit gjë që i bie ndër mend, është fakti që shkrimtarët harxhojnë kohën më të madhe përgjatë punës së tyre duke kërkuar baraspeshime të duhura në logjikën e së tërës. Përfshi botën (e brendshme dhe të jashtme, e bukur dhe të shëmtuar), ekzistencë dhe qenie, popuj dhe individë, gjuhë, ngjyra, personazhe, tinguj, stil të shkruari dhe të jetuari, shije frutash dhe vere, kafeje dhe zeheri, tymnajë duhani apo flatrim hashashi, logjikë mishngrënëse apo vegjetariani, etj. Të gjitha këto sipas midesë dhe këndvështrimeve të tyre krahasimore, simbolike, metaforike, alegorike, analogjike, brenda një sistemi me rregulla të qarta në të cilin, vet shkrimtarët funksionojnë qartësisht si paralelizëm. Shkrimtari është si puna e atyre shkallëve lëvizëse në qendrat e mëdha komerciale. Ekuivalent i botës, por, mbi të gjitha i vetvetes në raport me botën në ngjitje, zbritje. Kujdes! Fjala “ekuivalencë” ka një kuptim krejt tjetër në ekonominë e tregut, në bursat dhe sistemet financiare të ditëve tona! Rrjedhimisht edhe mbi masmediat, propagandën, dhe infrastrukturën e gjuhës së tregut. Por, kjo nuk ndodh me shkrimtarin dhe botën e tij. Ai është aty. Ekuivalent. Etalon kokëfortë. Le ta pranojmë si një paralelizëm. I pashqitshim. Por, le t’i kthehemi sërish muhabetit të veglave dhe shallvareve. Plaku im i mirë Borges, diku është shprehur se nga të gjitha veglat e shpikura nga njeriu, libri është padyshim më i habitshmi, më tepër se sa një vegël zgjatuese e trupit të njeriut, ai përbën një zgjatim të kujtesës dhe imagjinatës. Hallall! Gjithmonë më ka pëlqyer vërtetësia analogjike e Borges, megjithëse sot, për hir të së vërtetës, po filloj të ndiej një dridhje të lehtë të gishtave, ndërsa po shkruaj këto rreshta duke zbuluar një kundërshti që nuk përputhet ashtu si e do zakoni me mendimin e plakut tim të mirë. Prej këtu zë fill gërricja ime në vijim. Që libri është një instrument unik në llojin e vet, jam dakord, por, jo me faktin që libri zgjaton një gjë jotrupore. Kujtesa dhe imagjinata nuk lindin në eter! Ato janë funksione neurologjike të sistemit të trupit të njeriut dhe një neuron nuk është as më shumë e as më pak trupor se sa një timpan veshi apo mollëz gishti. A përbën libri me të vërtetë një vegël zgjatuese të njeriut? Po apo jo? Përse mos të mendojmë se mundet të jetë një protezë gojore, një aparat dëgjimi i veshit, një teleskop për të vëzhguar hapësirën ku syri ynë nuk mbërrin, apo pantallona bluxhins (që në këtë rast ka zëvendësuar fjalën e bukur shallvare) që vesh lëkurën dhe qimet e këmbëve? Ndryshimi nuk është edhe aq i rëndomtë po ta shohësh hollë hollë. Njëzëshëm të gjithë e kemi pranuar faktin se mungesa e lexuesit e katandis librin në një objekt të vdekur. Që të ekzistojë, libri nuk ka nevojë që të lexohet, por, të jetë i lexuar. Nga një lexues i mirë, madje! Në realitet, ja cili është fakti që na bënë të mendojmë se libri nuk paska qenë edhe aq objekt banal, në të kundërt, tejet i veçantë kur merr vështrimin e duhur. Sapo e kemi mbyllur, lexuar, dhe më tej larguar nga këndi ynë i shikimit, ai, Shën-libri, kokëfortë si ati i vet, shkrimtari, vazhdon të qëndrojë po aty, duke gërvishtur mendjen tonë. Një sqepar është krejt i pavlefshëm për të ngulur dhe shkulur gozhdë po qe se nuk mbahet fortë nga dora jonë. Libri, në të kundërt, vazhdon të reagojë edhe kur e kemi mbyllur së lexuari, kemi shuar dritën, dhe larguar nga shikimi. Lëçitja ndryshon konfigurimin e neuroneve tona! Copëza teksti gjenden të vendosura në vende të ndryshme të hapësirës universale të trurit tonë. Ato nuk depozitohen aty si pesticide helmatisëse, apo plehra organike, përkundrazi vazhdojnë të funksionojnë në depon e kujtesës dhe imagjinatës njerëzore në varësi të kualitetit të tyre, vazhdimisht, si me qenë fara të vdekura të gatshme për mbjelljet e ardhshme. Por, le t’i biem shkurt, po qe se libri nuk ka forcën e duhur për të reaguar në mënyrë të shëndetshme, atëherë nuk ja vlen për asgjë, është i padobishëm. Libri i vërtetë është më i fortë se dhëmbët apo proteza e dhëmbëve. Shën-Libri i përngjan një hambari me farëra të shumëllojshme që shumëfishon jetën dhe ekzistencën e jetës duke u mbjellë pik së pari në mendjen e lexuesit që si ai nikoqiri i mirë ja di vlerën dhe kësmetin. Bash mu në neuronet e atij që e përdor dhe di ta përdorë si duhet librin, më mirë se një vegël, dhëmbë apo protezë, libri gllabëron neuronet e lexuesit duke u bërë pjesë e pandashme e tij, libri shndërrohet në lexues duke na kujtuar përrallën e cironkës (gojëdhënë prej peshkatarëve të Poradecit, që e kam të depozituar si puna e atyre farave në trurin tim, riprodhuar këto ditë të ftohta dhjetori, ku gjithëshka fillon e ngrinë dhe toka fle e qetë nën ngricë, tekstualisht;)

E kapën në rrjetë cironkën e vogël. Nga rrjeta cironka i fliste nënës së saj:
“O nënë, më kapën moj nënë!”
“S’ka gjë birk e nënës, ky paska qenë fati ynë, s’ka gjë!”
“O nënë, më kanë futur në një vend që quhet kuzhinë, moj nënë!”
E di biri nënës, aty qëruan me thikë edhe time ëmë!”
“Oh moj nënë, po m’i qërojnë luspat, moj nënë, po më zhveshin!”
“Turpi dhe nderi për ne janë bërë, birk e nënës ti!”
“Oh, po më skuqin në vaj të nxehtë, nënë!”
“Nuk është vaji i përskuqur i Ferrit, përvoja jetësore është më përvëlonjëse, ylli im!”
“Po më kullufisin humnerave të gojëdherave, në..në!”
“Duro biri im!”
“Po më shuajnë me verë, me verë verëmirë, nënë!”
Ah! Tashti mbarove, more fund bir!”


Sqepari shërben për të ndërtuar apo shkatërruar një ndërtesë, hambar, kasolle, vatër, shtëpi, kulturë, a traditë. Sytë, dylbitë teleskopi, janë vegla për të vështruar botën dhe hapësirat e saj të pashtershme. Luga dhe dora për t’i dhënë njeriut jo vetëm ushqim, jetë, vazhdimësi, por edhe për ta kënaqur veglën e shijes, gjuhën, me shijen e më të mirave fruta. Libri është i fatëzuar për të kërkuar dhe gjetur lexuesin. Për të qenë shërbyes i tij i shenjtë. Për ta mbyllur me kaq, po i rikthehem kokulur sërish plakut tim të mirë, Borgesit. Njëherë ai shpjegon se, fatkeqësisht verbërisë së tij, vazhdon të blejë libra, të mbushë raftet e bibliotekës së tij, përfundimisht duke vazhduar “të luaj sikur të mos ishte i verbër”. Gjer më sot nuk njoh ndonjë përcaktim më të saktë dedikuar një lexuesi. Po ti?

Dhjetor 2011

Thursday 1 December 2011

PETRIT NIKA - Atdheu dhe poeti në poezinë e Flurans Ilias



1.

Në peisazhin e letërsisë shqipe të pas viteve “90, konturohet edhe një emër me një personalitet letrar krejt të veçantë, lirik deri në qelizë, këmbëngulës deri në sakrifikim. Ky është Flurans Ilia, ose ndryshe Flurka, siç e quajmë rëndom midis nesh në rrethe letrare, me pseudonimin e tij të fëmijërisë, fillimeve poetike dhe ... të mërgimit. Duke qenë se është i larguar që nga fillimvitet “90 në mërgimin e tij, për Fluransin mund të them se ndoshta ky është shkaku i vetëm i “mospranisë” së tij fizike dhe deri diku edhe letrare për lexuesin shqiptar. Ecejakeve të këtij krijuesi nëpër hapësirën ndërkontinentale në kërkim të atdheut i shkon për shtat ajo thënia e Saint John Perse për Danten; “Nga marshimet e mërgimit, ai qeveris një vetmi më të populluar se çdo tokë perandorie.” I larguar nga Shqipëria, larg në Montreal prej gati dy dekadash, mbresa e mungesës së atdheut ndihet shqimit në poezinë e këtij poeti. Mërgimi, përveç ekzotikës së shkëlqimit të mrekullive që ka krijuar njerëzimi ndër shekuj, apo vetë natyra, kur të bie t’u biesh kryq e tërthor Evropës dhe Amerikës, padyshim i rezervon mërgimtarit shtegtar edhe ndjesinë e një zbrazëtie të cilën s’ka gjë në botë që ta mbushë; - mungesën e vendlindjes, ahtimin dhe paqen e diellit dhe qiellit të kaltër që bën të buzëqeshin malet e ashpra shqiptare dhe lumenjtë e rrëmbyeshëm alpine që gurgullojnë nëpër damarët e tyre.
Tek eseja “Lundërtarë pa atdhe, atdhe pa lundërtarë”, duke cituar Kavabadën, Fluransi thotë: "Më duket se nuk jam unë ai që di të lundrojë nëpër botë; por është bota ajo që më bën të lundroj". Dhe shton; “Qytetet, ashtu si detet, e mbështjellin veprën dhe jetën e shkrimtarit me rrymat e erërave që ndesh ndër to. Dhe sa më shumë jam endur gjinjve të tyre, aq më e tendosur bëhej vela, që e shtynte anijen e pavetëdijes sime krijuese, drejt rrugës së vetëdijshme në letërsi.” Migrimi i tij është njëfarësoj i dyfishtë; mërgimi në vend të huaj larg atdheut, ose mërgimi fizik dhe mërgimi në letërsi ose vetëprivimi nga dhënia pas ëndjeve tokësore që e englendisin kurmin njerëzor aq të djegur për qejfe e zdërhallje. Hija e këtij fati prej njeriu kalimtar në hapësirat ekzotike dhe danteske të mërgimit zbret madje deri në vargjet e poezisë së tij. “Venecia i përket mëngjesit të ditës/ Të shtrydhur në një filxhan kafe…/ (…)/ Tek Shën Marku (me një kafe në duar)/ Një gondola mundet të jetë një poezi/ Por, unë kalimtar jam këtu,/ Për rrugë/ Duke mërguar.” (Kalimthi në Venecia)
Sikurse Granit Zela, Flurka është nga ata të paktë poetë të brezit të ri, post “90 që amsimin e atdheut e ndjejnë dhe e përcjellin në varg. I pari, Zela atdheun e ndjen me keqardhjen e kaosit social ku e kanë kredhur njerëzit e papërgjegjshëm, ndërsa i dyti, Flurka atdheun e ndjen si dimension malli në mungesë, i shikon hallet e njerëzve të tij, provon t’i qaset, por në fund e kupton pamundësinë dhe shprehet në pasthirrma therëse ndaj unit: “O Kalorës Fantazmagorik!/ O Lunatik i Veçuar! Ç’kërkon ti në këtë gosti peshkaqenësh/ (…)/ si një Kostandin për kushedi se ku,/ përsëri i rimërguar.” (Lëvozhga e fjalës). Është vërtetë e dhimbshme, por kjo pasthirrmë shpreh pamundësinë e intelektualit shqiptar për të ndryshuar realitetin social prezent në vendin e tij, pamundësinë për të marrë në dorë timonin e asaj lokomotive që do ta çojë atdheun drejt zhvillimit, për ta bërë më të paqtë, më të begatë, më të ndërgjegjshëm, më të jetueshëm. Poeti ndjen pezmin therës të të qenit i tepërt. Në një realitet të tillë ai në fakt është i tepërt. Poetin e kanë “përzënë nga polisi”. Që në rini, atij (Flurkës) i mohuan të drejtën e studimit, mundësinë e integrimit në jetë dhe në artin e tij, duke ia diktuar udhët e botës, duke e shndërruar njëfarësoj në një “lundërtar pa atdhe”. Doktrina e shtegtimit odisean është po aq e lashtë sa vetë kultura evropiane. Edhe shqetësimi i të qenit “lundërtar pa atdhe” është po aq i lashtë. Në shumë nga krijimet e Fluransit e ndjen këtë sentiment, herë si shqetësim nga të panjohurat, herë si adhurim i mrekullive që shikon syri në vende të largëta të rruzullit, dhe më shpesh edhe më qartë si mall për atdheun që e ndjen nëpër një kohnajë të dubluar mes së tashmes e të shkuarës dhe përmes një tymtaje pluhuri iluzor në mungesë.


2.

Flurans Ilia prezantohet me vetëdijen e funksionimit të dyzuar të botës dhe elementëve të botës që përbëjnë shpirtin e saj, vetë ekzistencën. Njëra prirje është ajo që deklarohet si modeli i së mirës prej mijëra vjetësh përmes kodeve të institucionalizuara, dhe prirja tjetër është e kundërta, pamja krejt e kundërt, shijimi e rrjedhës mbrapsht. Poeti kupton thelbin an-atman* të botës, ku çdo gjë është e papërkryer, çdo gjë është në lëvizje dhe në përkohshmëri të paqëndrueshme. E duke qenë i bindur se tashmë licentia poetica** është në favor të tij, provon rrjedhën e kundërt të gjërave, atë paradoksalen, të papajtueshmen me kodin e ligjërimit normal. Ky është një fenomen tipik i këtij autori, fenomen të cilin e ndeshim dendur në poezinë e tij.
“Kjo lule qëndronte/ Në një vazo/ E cila mbahej/ Në tri këmbë./ Kërcelli i lules/ Lëshoi tri degë./ Degët u varën/ Drejt tri këmbëve.” (Kurorëzim, 1992) Kjo është motoja avanguardiste e fillimeve poetike të brezit të pas “90-ës, shmangia nga ligjerimi poetik tradicional, madje dhe nga thelbi ideor dhe imazhet tekstore të traditës, por poezia e cituar nuk është eklektike dhe jashtë vëmendjes artistike siç mund të mendohet. Janë tetë vargje, ku në secilin varg pothuaj bëhet fjalë për treshin dhe secili varg ndërkohë përbëhet nga tre njësi leksikore. Si në legjendat shqiptare. Ishin në Lugjet e Verdha tri Zana të hidhta! Ato kishin tri dhi. Por tashmë ka trokitur një epokë që e shikon me ironi gjithë këtë legjendarizëm rural dhe fantastik të shekujve të shkuar. Tani tri zanat janë tri lulet. Tri dhitë që ushqenin forcën e zanave janë tri këmbët.
Në disa poezi të tjera Flurka e nis ligjërimin duke ia përshtatur një stili rrëfimor epik sipas modelit homerik. “Pasi shishet e shtrenjta të verërave u pinë/ U pinë të shtrenjtat shishe të verërave, pasi/ U grisën fjalitë e stërzgjatura/ Kapota e vjetër zhele u bë, ndërkaq.” (Lëvozhga e fjalës) Ky lloj ligjërimi është bashkëbisedor, por për të humbur gjurmët e adresimit vetor është zgjedhur diateza jokalimtare, kinse uni poetik dhe (hipotetikisht) vetjet e pranishme janë marrë vesh të mos e bëjnë me dije pjesmarrjen e tyre në këtë sfond disi surrealist dhe hedonist, duke i lënë derën të hapur edhe vetë receptuesit të mendojë se ka qenë pikërisht ai aty dhe tashmë i mbetet të rindërtojë skenën përmes tisit të imagjinatës apo të kujtimeve.
Po në të njëjtën poezi, pas disa vargjesh Flurka kalon gradualisht nga “trilli poetik” i rrëfimit epik homerik në një përsiatje të pakapshme poetike, në imazhe që njëtrajtësojnë me shenja dhe identitete diversive, tabllonë surrealiste që ndërtohet spontanisht nga sytë e shpirtit, me copëza të materies rrethuese. Pas endjes nëpër imazhe të realiteteve materiale (të para dhe përjetuara nga poeti në udhëtimet e tij), janë dhe imazhet e realiteteve artistike (të përftuara si përvoja leximore etj.) të cilat krijojnë një mozaik imazhesh që provokojnë zotësinë e kujtesës së receptuesit për të risistemuar leksemat në funksionet semantike fillestare dhe pastaj për t’i ripozicionuar në lidhjen e re artistike, ku janë caktuar nga poeti. “Sy-/ arratisur nga «Guernika»/ shtresojnë/ portretet/ tona/ impotente/ materializuar/ mbi parmak./ Copëza yjesh që ndizen dhe shuhen/ fishekzjarr mbi buzën e mbetur pa gjak.” Guernika buis këtu nga historia e saj tragjike e vitit 1937 kur u bombardua nga gjermanët, nga piktura kubiste e Pablo Pikasosë, apo nga të dyja bashkë? Sytë e arratisur nga Guernika mendoj se janë një rindërtim i imazhit të asaj skene tragjike përmes një neokubizmi të ri artistik, kësaj radhe në letërsi. Thelbi ngelet tablloja e piktorit të famshëm, si ngasje dhe joshje drejt një arti modern elitar. Sidoqoftë, paradigma e Guernikës ngelet paradigma e artit me zanafillë në dhimbje të thellë njerëzore. Epistemologjia e poezisë së Flurans Ilias paraqet një trajtësim stilistik të hershëm, të derdhur me linja të qarta, të buta, me pikëzime tropesh pothuajse të një gjuhe ende komunikuese, me prirje evokuese të raporteve të sendeve në pluralitetin e tyre në një dritë “lunatizmi arketip”, ku uni nuk është më soditës i këtij peisazhi të mbingarkuar me qenie dhe imazhe që gëlojnë në hapësirë dhe në kohë duke zbrazur kur e kur një zemërim pa trajtë, një revoltë pa adresë dhe sidomos pa lëndë, por është pjesëmarrës dhe përjetues i plotëvetëdijshëm në sfidën e qenësimit.
Mbi të gjitha në poezinë e Flurkës pahitet gjithandej një tis i lehtë malli për mungesat e pakompensueshme, për pamundësinë e një stabiliteti të qëndrueshëm në raportet njeri-materie-kohë-hapësirë. “Shtëpia ime si portokall/ e varur në erë i bën shenja jetës/ përtej oqeanit/ ku një zjarr i ndezur/ prej vitesh ka ngelur.” (Në South Orange) Përkufizimi konceptual i këtij imazhi është vendlindja, por duke i kundërvënë sentimentalizmit pohimin e jetës, lojën e pulsimeve deri në stigmatizim, Flurka ironizon edhe ndjenjën që e mundon, pra ndjenjën e mallit për vendlindjen duke materializuar arsyen e kësaj dashurie, përkthyer në gjuhën e logjikës ekzistenciale. “Dashuri e dikurshme me to(oh)llona,/ si askund/ da(ah)shuri e dikurshme e rreshtuar në radhën/ e kosit …/ Për një kile djathë,/ një pako gjalpë,/ një kile mish,/ nga trupi i dikurshëm i Dashurisë.” (Lëvozhga e Fjalës) Poeti Flurans Ilia që nga apogjeu i largët në hapësirat e pamata të vetmisë së tij dhe lirisë, përtej detesh e oqeanesh, koordinatash e meridianesh ajgëton aurën e artit të tij, diagrama e të cilit skicon qartë përmasat e vërteta të poetit dhe të atdheut, të para veç e veç dhe të marra sëbashku në një, të shkrira në një imazh mjegullor pointilist ku gjithësesi ende lexohen si në pëllëmbë të dorës dhimbja, malli, pezmi, dyzimi i personalitetit, kriza ekzistenciale dhe mahnitja eternale, ekzorcizmi mistik dhe ekzotizmi kozmik, duke e pasuruar kështu varg pas vargu fizionominë e poezisë së tij me një tabllo poetike, mbresëlënëse dhe unike në origjinalitetin e vet. Për herë të dytë e përsëris fjalën “ende” në këtë tekst lidhur me pritshmërinë e gjuhës poetike të Flurkës, ngase duke parë nganjëherë prirjen drejt një vargu hermetik tek ky autor, nuk mund të jemi të sigurtë nëse nesër nuk do jetë dhe ai një praktikues i kësaj gjuhe artistike.

Nëntor 2011
______________
*Atman (hind.) - shpirti i botës, pronari i gjithçkaje. An-atman, dmth., jo atman
** licentia poetica (lat.) - liria poetike

Wednesday 30 November 2011

ERNESTO SABATO - Engjëjt e territ


 
I dashur dhe i largët miku im i ri,
ti kërkon këshillë, por këto këshilla nuk mundem ti jap një letër thjeshtë, as nën trajtën e ideve nxëna ndër esetë e mia, përkojnë pak me atë çka jam vërtetë apo dëshirojë të jem po qe se nuk do të isha i mishëruar në këtë kërmë të kalbur a mbi këtë pikë në kalbje e sipër që është trupi im. Nuk mundem të të ndihmojë veç prej këtyre ideve, të lëkundura në tollovitjen e romaneve të mia si gomë shpëtimi lidhur anash ballamarrit dhe që shkundet nga furia e furtunës. Por më mirë (e ndoshta aty ja kam mbërritur) nga përzierja e këtyre ideve me sokëllimat apo heshtjet e fantazmave që janë ngritur nga jeta ime e brendëshme për të hyrë në romanet e mia, bash ata që urrehen dhe duhen, që mbahen dhe shkatërrohen, dhe që kanë bërë të mbahem dhe të shkatërrohem edhe unë vet.
Nuk kundërshtoj të të zgjasë dorën, sikurse ti më kërkonë prej kaq largë. Por ajo që dua të të them me germa nuk kushton shtrenjtë, është ndoshta pak nga ajo që mund të të kisha komunikuar me një vështrim direkt, duke pirë një kafe bashkarisht a në ecje e sipër nëpër labirintet e Buonos Airesit.
Ti dekurajohesh sepse nuk e di kush dreqin të ka pëshpëritur e ku ta di unë se çfarë. Por miku njohja e të cilit është e vënë në pikëpyetje (ah që fjalë të tilla janë mashtruese!) është tepër i afërt për të të gjykuar, ka prirjen të mendojë që është i barabartë me ty vetëm sepse është me ty; ose më mirë ngaqë, ngaqë të kundërshton, beson në një drejtim sipëror nga ti. Është një tentativë e kuptueshme: po qe se ndajmë një çapë bukë me një njeri që ka bërë ngjitjen në Himalaja, duke e vëzhguar mënyrën e tij të mbajtjes së thikës së bukës, kemi tundimin ta konsiderojmë veten tonë të barabartë apo sipëror nga ai duke harruar (duke u përpjekur të harrojmë) pikërisht atë çfarë është në lojë në këtë drejtim dhe që, është Himalaja, jo buka e ndarë së bashku.
Do e falësh këtë lloj paturpësie në një numër të pafundëm herësh në jetën tënde.
Drejtësinë e vërtetë, nuk do ta marrësh veç prej disa qenieve që hanë bukë veçmas, të talentuar me thjeshtësi dhe ndjeshmëri, me dritësi dhe kuptimshmëri zemërgjerë. Shën-Boveja, është i një mendjeje, e në vijim ka pohuar se një karagjoz si Stendali nuk mundet të prodhojë asnjëherë një vepër mjeshtërore; Balzaku, ai, ka thënë bash të kundërtën. Dhe është normale: Balzaku ka shkruar
Komedinë njerëzore ndërkohë që tjetri nuk ka prodhuar veçse një roman të vogël të cilit ja kam haruar titullin. Janë gjithashtu njerëz në shijen e Shën-Bovesë që janë tallur me Brahmsin: a ka mundësi që nji-ky babaxhan i bajshëm mund të prodhojë diç të rëndësishme? Një pothuajse i paemërt Hugo Ulf pohon, përgjatë daljes në dritë të Simfonisë së Katërt, që: «banaliteti, pretendimet boshe nuk kanë qenë asnjiherë kaq të pranishme në një nivel kaq të lartë në një vepër muzikore. Arti i kompozitorit pa ide as frymëzim ka gjetur tek Brahmsi përfaqësuesin e denjë». Ndërkohë që Shuman, Shumani i mrekullueshëm, Shumani i madh e i pafat ka deklaruar që Brahms ishte muzikanti i shekullit. Duhet madhështi për të admiruar, megjithse duket si paradoksale. E bash për këtë është kaq e rrallë që një krijues të njihet nga bashkëkohësit e tij, kjo njohje vjen gati gjithmonë nga brezat e mëpastajmë, ose së paku nga ajo tip breznie e mëpastajme bashkëkohore që përfaqëson azilin në një vend të huaj. Njerëzit e ikur që janë largë. Ata që nuk të shohin duke pirë kafe tek klubi i lagjes as se si vishesh. Po qe se kjo gjë i ka ndodhur Stendalit dhe Brahmsit, e si mund të dekurajohesh ti për atë që të thotë një njohës i thjeshtë i yti, një komshi i rëndomtë? Përgjatë daljes në dritë të volumit të parë të Prustit (pasi Zhidi i flaku dorëshkrimet në kaçile), një i paemër Henri Zheon shkroi për Prustin që ky autor ishte «dëshpërimisht i tërbuar për të bërë atë çka është diametralisht e kundërta e veprës së artit, ai di vetëm të bëjë inventarin e ndjenjave të tij, regjistrimin e njohjeve të tij, në këndvështrimin e njëpasnjëshëm, pa asnjë përmbledhje, asnjë tërësi, të lëvizshmërisë së pamjeve dhe shpirtrave». Ky individ pretendon kështu të kritikojë njëherazi bash kuptimin e gjenisë prustiane.
Cila bankë e drejtësisë universale mund t
i rikthejë  Brahmsit dhimbjen që ka provuar, katërcipërisht ka provuar mbrëmjen kur luante doravet në piano Koncerto-n e tij të parë për piano dhe orkestër? Mbrëmjen kur e fërshëllyen dhe e bombarduan në zdralë e plehra? Pikat e mia nuk kanë nevojë të flasin për Brahmsin; nën një këngë të vetme e të thjeshtë të Dishepolos, sa trishtim është grumbulluar, çfarë pikëllimi!
Më mjaftoi të lëçis një nga novelat e tua. Po, besoj se një ditë mund tja dalësh mbanë dë prodhosh diçka të madhe. Por a je i gatshëm të durosh kaq tmerr? Ti më thua se i ke shqisat e tollovitura, duke nguruar, se nuk di se ç
të bësh, se pret një fjalë nga unë.
Një fjalë! Do ishte më mirë që të heshtja, gjë që mund ta interpretosh si një mospërfillje që të kall datën, ndryshe mundet të të flasë për ditë e ditë pambarim, apo më mirë të jetojë pranë teje për vite me radhë, me kusht që njëherë të bashkëbisedojmë dhe një tjetër herë të heshtim ndërsa jemi duke shëtitur pa thënë asgjë, njësoj sikur dikush që e duam shumë të ketë vdekur dhe që papritur kemi kuptuar që fjalët janë qesharake, të pavendëta, të padobishme. Është veç arti i artistëve të tjerë që mund të të shpëtojë nga çaste të tilla, për të të unifikuar dhe ndihmuar. E vetmja gjë që mund të të jetë e dobishme
ah që është e frikshme! Dhimbja e qenieve me të vërtet madhore të cilët kanë përshkuar këtë kalvar para teje.
Në të tilla çaste, nuk do të kesh nevojë vetëm për talent dhe gjenialitet, por të tjera kualitete shpirtërore, kurajon për të thënë të vërtetën, këmbënguljen për të vazhduar, një përzierje kurioze të asaj ç
ke për të thënë dhe vënien nën po atë qellim të forcave të tua, do të të nevojitet ndonjëherë thjeshtësi ball-për-ballë viganëve të artit dhe arrogancë ballas budallenjve të pagdhendur, do të të nevojitet ndjenjë dhe kurajo të jesh vetëm me veten, ta refuzosh tundimin që gjithashtu është një rrezik të grupimeve të vockla, të galerive të akullta. Ajo çfarë do të ndihmojë në çaste të tilla, do të jetë kujtimi i atyre që kanë shkruar në vetmi: në anije sikur Melvili, në pyllin e virgjër sikur Heminguei, në një fshat të humbur sikur Folkneri. Po qe se je i gatshëm për vuajtje, i gatshëm të jesh i shkapëlyer, i gatshëm për të mbajtur mbi supe meskinitetin dhe dashaligësinë, pakuptimshmërinë dhe idiotësinë, mërinë dhe vetminë e pafundme, atëherë po, i dashur B., ti je i gatshëm ta mbartësh dëshminë.
Por, në ecje e sipër, askush nuk mund ta garantojë të ardhmen, e ardhmja është e trishtë gjithsesi: po qe se dështon, sepse dështimi është gjithherë i dhimbshëm dhe, në rastin e artistit, është tragjike; dhe po qe se ja del mbanë, sepse gjithmonë triumfi është një lloj vulgariteti, një keqkuptim i allasojtë, një manipulim; bëhemi papritur ajo gjëja e pështirë që e thërrasim personalitet, dhe një djalkë si ti, sikurse je akoma në debutimet e tua të para, e ke të drejtën (a është bash e drejta?) të pështyjë mbi vetveten. Duhet ta përballësh këtë lloj padrejtësie, të ulësh kokën dhe të vazhdosh të prodhosh veprën tënde, si të bëhej fjalë për një statujë kryelartë ngujuar në një grazhdë. Lexo atëherë Pavezen: «Të jesh tërësisht i zbrazët nga vetja jote, të jesh lëkura e rrjepur e kufomës për jo vetëm ata që dinë për ty por gjithashtu edhe ata që dyshojnë dhe hamendësojnë, të të gjitha fërgëllimave, të të gjitha fantazmave, të jetës së pavetëdijshme. Ta bëshë në lodhje të përhershme dhe tendosje të brendëshme, me kujdesin më të madh e duke u dridhur, në ndërthurje me zbulimet dhe dështimet. Të bëshë mu atë gjë të cilës i kemi përqendruar gjith jetën aty përsipër, për të kuptuar tek e fundit që është e kotë në qoftëse nuk ka një shenjë njerëzore, një fjalë, praninë për të pritur këtë të fundit dhe komunikuar ngrohtësinë e saj. Dhe së ftohti duke vdekur, duke folur në shkretëtirë, duke qenë vetëm ditë e natë, mu si një i vdekur.»
E megjithatë, do ta dëgjosh sigurisht këtë fjalë një ditë
sikur Paveze, kudo ku mund ndodhet, dëgjon tashmë fjalët tona - do të ndijosh prezencën kaq të shumëpritur, shenjën kaq të njohur të qenies që nga një tjetër ishull ka ndigjuar krizat e tua, nga dikush që ka kuptuar gjestet e tua dhe që është i aftë të deshifrojë mesazhin tënd. Atëherë do ti rifitosh përsëri forcat për të shkuar përpara, përgjatë një çasti të vetëm ku nuk do dëgjosh më hungërimat e derrave. Megjithëse mund të jetë ky një çast ikanak, ti do të rigjesh përjetësinë.
Nuk e di kur, në cilin çast dëshpërimi Brahmsi ka bërë të ushtojnë trompetat melankonike që ne dëgjojmë në lëvizjen e parë të Symfonisë së Parë. Ndoshta nuk kishte besim tek reagimi i publikut, ndërkohë që ju desh të priste trembëdhjet vjet (trembëdhjet vite!) përpara se të rivinte mbi këtë vepër. E kishte humbur shpresën, dikush kishte pështyrë mbi të, i kishte dëgjuar teksa gajaseshin pas shpinës së tij, kishte besuar sigurisht në vërejtjet e pabesushme dhe në shikimet e dyshimta. Por kjo thirrje trompetash e ka kaptuar kohën dhe shpesh, njerëz si ne, të rraskapitur, të shtypur, njerëz që marrim vesh, dhe që kuptojmë veç prej detyrës kundrejt këtyre të pafatve që na përgjigjen me një shejzë që bën të ditur faktin që ne i kemi kuptuar. Për momentin nuk ndihem mirë i dashur B. Do ta rimarrë këtë letër nesër, a në një tjetër kohë.
Përktheu: Flurans Ilia

Tuesday 15 November 2011

GRANIT ZELA - Koha punon për ata që punojnë


Shkrimtarët e territ


1.
Përgjegjësinë e shkrimtarëve e ka përshkruar shumë bukur Lumo Skëndo në një ese, ku u drejtohet atyre. Sipas Skëndos, ”Më parë se çdo gjë, (shkrimtari) ka një detyrë dhe përgjegjësi kundrejt vetes së tij dhe ajo është që të përpiqet të fitojë për veten e tij diturinë e nevojshme, karakterin serioz dhe të matur, urtësinë dhe patriotizmin.” Sipas Skëndos, ngjallja e shumë kombeve ka nisur me frymën e poetëve dhe kjo sepse ”forca që i jep shpirtit pushtetin moral, fryma e ardhur prej letërsisë i kundërqëndron çdo sulmi, edhe në qoftë se fati e poshtërson ndonjëherë, prap rri e gjallë e rilind nga hiri i saj”.
Dhe ato që kanë shkruar shkrimtarët shqiptar dhjetëvjeçarë më parë, janë aktuale jo vetëm sa i përket përgjegjësisë së shkrimtarëve, por fatkeqësisht edhe për gjendjen e shoqërisë shqiptare. Them fatkeqësisht sepse të dhemb, kur sheh se sa aktual është Fan Noli sot kur lexon se si ka shkruar për anarkinë fetare, morale, patritotike dhe të idealeve në shoqërinë shqiptare. Po kështu, Çajupi i cili thotë se ” Tani disa vjet kemi rënë tepër pas politikës. Politika! Fort mirë. Por na duhet dhe letratura për zonë! Kemi nevojë të dëfrejmë e të çdëfrejmë dopak, të jetojmë me ëndërra.” Aktual ëshë sot edhe Branko Merxhani, kur kërkon organizimin e kaosit të shoqërisë shqiptare apo Krist Maloki, i cili pasi dëften se lindori shqiptar ka zaptuar të gjitha institucionet e shtetit, bën thirrje për lartësi morale, duke thënë se ”Heroizëm s’kërkohet prej askujt, porse lartësia morale e një perëndimori matet me gradën e një vetëmohimi e vetëflijimi rreth një ideje të lartë, rreth një ideje që s’ka punë me kolltuqe apo llokma.”

2.
Shkrimtarët jo vetëm nuk vlerësohen, por shpërfillen. Kini parasysh vetëm këtë fakt: Në vitin 1997, kur poeti shqiptar në ekzil Gëzim Hajdari mori çmimin prestigjioz ndërkombëtar ”Montale” për poezinë e pabotuar, këshilli bashkiak i Frosines, një qytezë mes Romës e Napolit ku poeti pasi kishte emigruar në fillim pat jetuar në një ndërtesë të braktisur, i ofroi një apartament. Kjo përbën një shembull të shkëlqyeshëm dallimi mes një mendësie perëdimore të qasjes ndaj shkrimtarëve të një vendi perëndimor dhe mendësisë orientale të shoqërisë sonë, e cila po i lë në mjerim shkrimtarët shqiptarë.
Shkrimtari shqiptar i këtyre kohëve është si Sokrati i Athinës së lashtë, që shoqëria e ka shenjuar si plangprishës dhe Shteti e ka dendur me helmin e nënçmimit. Kjo sepse, sikurse në Athinën e kohës së gëlimit të të këqijave dhe veseve, ai që flet për kulturën e virtytin, degdiset në zgripin e mbijetesës. Gjergj Fishtës ia hodhën eshtrat në Drin, e për këtë mund të fajësohet një tirani, por granatën e flakur ndaj monumentit të Gjergj Fishtës para pak vitesh, nuk ka ligj që ta përligj e as arsye që ta pranojë.
Nuk ka arsye që ta pranojë as përbaltjen e shkrimtarëve shqiptarë gjatë këtyre viteve me fushata të përmuajshme sulmesh, shpifjesh, thashethemesh, trillimesh fantazmagorike ndaj këtyre sokratëve të vuajtur, që duhet të durojnë gjithëpushtetin e derrave të kënaqur që kanë zaptuar hapësirën e lirisë. Qëndrimi që ka mbajtur Shteti dhe kjo shoqëri ndaj shkrimtarëve është përçmues. Stereotipi i përceptimit masiv të një shkrimtari nga shoqëria sot është ose ai i një të marri, që ecën me kokë në re, ose i një gjynahqari të papunë.
A e dinë padronët e kulturës nëse shkrimtarët e antologjisë së letërsisë shqipe, krijuesit e veprave të përjetshme që formësojnë ndëgjegjet e brezave, janë ende gjallë dhe si jetojnë? Sa për kujtesë, po u themi se Trebeshina, për shembull, ndiehet i huaj në këtë vend, i tëhuajtur, si i dënuar me vdekje. Aq i madh është pikëllimi trebeshinian, sa ka “hequr dorë”
nga të qenit shkrimtar shqiptar, çka për momentin nënkupton të qenit i shpërfillur dhe i përçmuar. E pse të mos botojë Shteti dhe shoqëria një pjesë nga 100 veprat e pabotuara të këtij shkrimtari, por ta përdor kënaqësinë e të jetuarit në ishullin e banalitetit si maskë dhe alibi, për të fshehur pamundësinë e një vizioni që sheh përtej të përkohshmes prej konsumatori, në të përhershmen e të përjetshmen?!
Investim i përkohshëm nga shteti është organizimi i festave për rininë që të dëfrejë. Investim i përhershëm është krijimi i sallave publike të leximit, ku të rinjtë që duan të studiojnë, mund të ulen e të selitin mendjen. Investim i përhershëm është shndërrimi i bibliotekave kioskë të këtyre universiteteve në biblioteka të pasura, të cilat plotësojnë nevojat e studentëve më së paku me librat që janë në programet mësimore, siç ua ka hije universiteteve të Europës.
E përhershmja qëndron tek magjepsja pas leximit, që të jep “fuqinë e argumentit, pasurinë e imazheve, dhuntinë e krahasimit, hir, lehtësi në të shprehur ose në të imagjinuar, mençuri, kontraste të befasishme, lakonizëm, thjeshtësi”. Predikimi i shenjtërisë së librit, nuk do të lejonte kurrë që në këtë vend të ishin djegur bibliotekat, sikurse ka ndodhur. Shenjtërimi dhe jo përdhosja e tij. Sepse burgosja intelektuale e rinisë në libra të dobët, vetëm e largon prej tij. Edhe arroganca e shpërfillja shtetërore e shoqërore ndaj shkrimtarëve, vetëm sa i ysht armiqtë e librit.
3.
Në letërsinë shqipe rëndom përmendet brezi i letrarëve të vitit 30-të, 60-të dhe 90-të të shekullit të kaluar, si vite të manifestimit të një fryme të re, që e ka e ripërtrirë letërsinë me konceptim tjetërndryshe e gjak të ri gjuhe në rrembat e saj. Si duket, një herë në tridhjetë vjet, letërsia shqipe ka siguruar mekanizmin e ripërtëritjes, për të qenë sërish e gjallë, me lëngun jetësor të artit që merr fuqi nga stihia e gjuhës shqipe dhe talenteve që shpërthejnë për të përmbysur klishetë e neveritshme që krijon koha.
Koha ecën pandalshëm dhe në njëfarë mënyre procesi letrar riformatohet vit pas viti. Gjatë kësaj kohe, dalëngadalë, është krijuar edhe një brez tjetër letrarësh, si ai rrethi në trungun e lisit, brez që nuk mund të thuhet se i përket atij të vitit 90-të, pasi librat e parë i ka botuar rreth vitit 2000 dhe, meqë jo pak herë është quajtur me të drejtë “underground generation”, propozoj t’i quajmë shqip “shkrimtarë të territ”. Janë shkrimtarë të territ, sepse janë larg vëmendjes së kritikës, e cila kemi shpresë që ndonjë ditë të ngjallet së vdekurish. Janë larg vëmendjes së shoqërisë, institucioneve të kulturës, të cilat vetëm me kulturë nuk merren, përderisa nëpunësit tyre nuk kanë aq kulturë sa të përkrahin një brez të ri letrarësh. Mbi të gjitha, ky brez shkrimtarësh terri është larg lexuesit në kuptimin klasik, pasi është i privuar nga të gjitha sa përmenda më sipër.
4.
Sa për fillim, si shkrimtarë të territ propozoj këto emra: Astrit Cani, Majlinda Bashllari, Almona Bajrami, Indrit Sinanaj, Lindita Komani, Norel Zaimi, Sidorela Risto, Alisa Velaj, Ardian Saliaj, Lorena Kadzadej, Rudina Madani, Ardiana Shala Prishtina, Ermira Rista, Dorian Kulla, Ardita Jatru, Arlind Farizi.
Themi sa për fillim, sepse lista e emrave gjithmonë është e papërfunduar, sikurse lista e veprave, sikurse vetë letërsia që nuk pëfundon kurrë. Këtu mund të hyjnë edhe ata shkrimtarë, të cilët nuk janë identifikuar plotësisht me brezin e shkrimtarëve të viteve 90-të, pasi janë vetmitarë prej natyre, ndër ta Petrit Nika, Flurans Ilia e të tjerë, që shkruajnë në një zonë të ndërmjetme, mes qiellit e tokës. Por këta emra mund të shërbejnë fare mire si busull orientuese për ata që duan të dinë se çfarë po ndodh në procesin e sotëm letrar. Karakteristikë e këtij brezi është shpërndarja gjeografike nëpër shtete të ndryshme ku studiojnë, kanë mbaruar studimet ose jetojnë. Duke përthithur një kulturë europiane letrare, ky brez realizon vijueshmërinë e kohës së re estetike në letrat shqipe.
Janë shkrimtarë të territ, për shkak të mungesës së organeve të mirëfillta letrare e kulturore, ku të mundësohej nyjëtimi i këngës së re të këtij brezi. Jeta e çorganizuar letrare, pamundësia e debatit kulturor në bashkësinë e shkrimtarëve për atë çka na shqetëson ne sot, është e frikshme për kaosin që shkakton, e dhimbshme për pasojat që lë pas, dhe e papranueshme për një kryeqytet normal të një vendi europian. Kësisoj, librat e shkruar nga shkrimtarët e rinj shqiptarë, në njëfarë mënyre, sot janë libra të shkruar në terr, për vetveten dhe një lexues imagjinar, me atë idealizëm e magjepsje që të ngjall dashuria për fjalën e shkruar dhe kulturën shqipe. Shkrimtarët e territ janë të izoluar në një botë kaotike letrare, ku hapësira e ekzistencës zaptohet me mjete jashtëletrare.
Shkrimtarët e kapërcyellit të shekullit, sidoqoftë, do ta këndojnë këngën e tyre, ani pse në shkretërirën materialiste të këtij realiteti armiqësor e agresiv nuk ka vend për ta. Koha punon për ata që punojnë. Zaret ka kohë që sërishmi janë hedhur. Hapni sytë e shihni, o të verbër!

Friday 28 October 2011

PAMJA INTEGRALE E SHEGËS




(Letërsia kundra Letërsisë)



sprovë



Në mundsha, një ditë, t’i kthej shpinën Letërsisë, kokulur të vazhdoj rrugën tim si qindra të tjerë që vene vijnë e shuhen në këtë det, do t’i rikthehesha si një “lamtumirë”, e fundit, çështjes nëse Letërsia veçanërisht, dhe Arti më gjerësisht, ka ndonjë farë vlere apo jo në Jetë dhe Përditshmëri. Dhe ka për të qenë as më pakë, e as më shumë, si një “lamtumirë armë” e trishtë, ...



***



Ka një gabim që duhet korrigjuar kur flasim mbi artin, njëfarësoj, sikur mos të kishte asnjë lidhje jetësore me çdo gjë tjetër që përbën jetën “reale”. Sepse shumica prej nesh jetojnë për të përligjur ekzistencën me krejt tjetër gjë, dhe e ëndërrojnë jetën si një gjë krejt të ndryshme nga ajo që bëjnë ekzistencialisht për të jetuar. Dhe në këtë atdheun tonë të vogël prej letre, letrat pa adresë, ja vështirësojnë punën letërprurësit të lodhur përmes rrugicave pa fund që, përngjajnë deri diku, me labirintin e Borgesit.



***



Ka një gabim, kur e konsiderojmë letërsinë si mundësinë e një shmangie që mundëson arratinë, teksa përjetojmë raporte tërësisht të drejta me përditshmërinë. Migjeni ynë, spontanisht, do të thoshte midis nesh: “kafshatë që s’kapërdihet është or vëlla përditshmëria!”. Ndërkohë që Floberi do të na shihte me dyshim. Sepse mbi të gjitha diskutimet tona, ajo që mbart vendin kryesor është situata sociale ku jetojmë, kriza e besimit, kjo etapë e vazhdueshme ku jemi të lidhur përgjatë jetëve tona. Dhe jeta është një, tërësisht e vetme, e pa ripërsëritshme.



***



Gjithmonë kam qenë partizan i një ndryshimi, frutë i një durimi të përditshëm kokë-e-këmbë i lidhur me degën e përditshmërisë. Kjo ndoshta është arsyeja e vetme që Floberi “ma mbyll gojën” dhe jam i detyruar, me bindje rishtare, ta ndjek në heshtje gati-gati postulate diskursin e temave të romaneve të tij të pagabueshëm mbi njëzetekatërorëshin tentakular. Marcel Prust ka ndihmesën e vet të pallogaritshme. Një ndihmesë që bazohet A la Recherche du Temps perdu !



***



Gjithmonë kam qenë i zhgënjyer, nga kjo fshikëz e mbushur plot që, fillon të derdhet e shkon dëm, dalëngadalë, automatikisht, pa e kuptuar, përditësisht. Jam i zhgënjyer, fatkeqësisht, nga imazhi ynë në tërësi, dhe i imi në veçanti, si qenie që, përpara se të hedhë hapin e tij të parë drejt ditës së porsa ardhur në jetë, fillimisht rruga i bie nga haleja për të derdhur tundimin e lëngët të ëndrrave torturonjëse të një nate të mëparshme. Ëndrra tërësisht individuale. Ëndrra kolektive. Ëndrra shekullore. Ëndrra ditore. Një grimë më tej, përgjatë zgjimit, rruga të bie doemos nga vetvetja – përballë! – pasqyrës. Imazh mbi të cilin të gjithë e derdhim kohën me pash.



***



Të gjithë shkrimtarët e sotëm nga A në Z ... janë të tunduar gjithmonë e më shpesh nga format e gënjeshtërta të pamjes së fort kërkuar. Tepër të fiksuar mbi imazhin e vetvetes. Duke fërkuar lehtë instinktivisht rubinetin e çezmës që i jep udhë ujit, jo pamjes, me duar të lagura, atij tjetrit përtej pasqyrës së mëngjesit nuk reshtem duke i thënë: uji është i dobishëm or mik, po qe se duam të kërkojmë e rigjejmë perspektiva të tjera e të ndryshme nga ajo e një dite dhe nate të mëparshme, perspektiva që na bëjnë me plot gojë të besojmë se jeta me të vërtetë është e bukur. Duhet të kesh sy zemre ta shohësh të bukurën. Duhet të kesh zemër me sy që të kuptosh gabimet dhe ndreqjen e tyre. Pa e tradhtuar kur sesi këtë imazh, relativiteti i fjalëve të mia është tepër i lagësht, duhet me doemos të vendosim një kusht, i vetmi në fakt; Duhet që kjo ndjenjë vetëkënaqësie të mos paguaj haraçin e një biçim verbërie mbi imazhin integral të njerëzve dhe kohës tonë, imazh i zëvendësuar me përdredhje gjestesh, fjalësh, opinionesh, si shkak i kënaqësive tona.



***



Jo pa gjasa përdora fjalën “kënaqësi”. Mundet fare lehtë të kisha përdorur fjalët “tundim” “epsh” “ngrehje” “kompleks” - që derdhen në formën e “hipokrizisë” dhe “mllefit”. Por në një botë si kjo e jona ku specia ushqehet gjithmonë e më tepër me hormone të kësaj natyre, apostrofi i vendosur përballë një katastrofe eventuale (i ka stepur mendjet) si shkak i gabimeve që njeriu doravet ka bërë dhe bën në radhë të parë, në kurriz të planetit, kafshëve dhe bimëve, në kurriz të vet qenies së vet identike në raporte sociale. Po e përdor fjalën “kënaqësi” të mbyllur në thonjëza, thjesht dhe dukshëm si një kafaz të vështruar nga sytë e vizitorëve të këtyre rreshtave, kundrejt shqyerjes totale që njeriu i ashtuquajtur modern ka hapur përdhunshëm midis raporteve ndërnjerëzore, motër e vëlla, burrë e grua, nëna e baballarë, etër e bij, njerëz të të njëjtave preokupime të përditshme, njerëz të të njëjtave ideale të ngjashme, për të mos folur më tej për klanizma të shëmtuara dhe kampe opozitare. Është e vështirë ta kuptosh si totalitet Dashurinë. E më tepër ta pranosh si të tillë. Akoma më tej ta bësh motiv të ditës dhe jetës tënde. Me këtë akt, je i rrezikuar për të qenë një njeri anakronik kundrejt kohës ku jeton dhe modernitetit gati-histerik në kontabilitetin e shifrave eksituese, anipse të gjithë në jetët moderne quraviten për dashuri (në kohën e tyre të lirë) dhe nuk kanë sy ta shikojnë (përgjatë 24 orëve të realitetit).



***



Duke e rigrupuar edhe njëherë të gjithë sa thashë më sipër, togfjalëshit tim shkak i kënaqësive tona i shpëtoi sak kjo fjala e fundit (preferoj ta jap pa thonjëza) për vet karakterin e saj të mbarshtresuar. Kuptimi i thënies së Lasgush Poradecit se poeti është përgjegjës për gjithëshka, është fari që udhëheq rreshtat e këtij shkrimi, sepse e ndiej të nevojshme, ndërsa jemi duke folur mbi imazhin e njeriut dhe botës, për tu ndier përgjegjës, domethënë, ashtu si unë e kuptoj shkoqur, fajtor!



***



Çdo lloj arti ka sytë e tij me të cilat vështron botën dhe jetën, të dukshmet dhe të padukshmet. Çdo etapë kohore apo rigrupim shkrimtarësh tërheq pas vetes një qerre me letra. Çdo lloj autori ka dy sy, si të gjithë të tjerët, dhe një të vetëm këndvështrim krejtësisht të vetin, të lindur së bashku me artin e tij. Letërsia vështron të dukshmet dhe të padukshmet e qenies njerëzore, nëpërmjet qenies njerëzore. Ashtu sikur çdo lloj tjetër arti, tregimtari është baza e kumtit në rastet kur me të vërtetë ka diçka për të kumtuar, nëpërmjet fjalëve, ngjyrave, notave muzikore, daltës, fokusit të aparatit fotografik, lojës së aktorit, këmbëve dhe gjesteve të valltarit, si dhe zërit të këngëtarit. Baza e të gjitha ngrehinave të ndodhive që artisti kumton me të gjitha elementet e mundshme që servir jeta dhe psikja, janë pikërisht këto lloj raportesh subjektive me kujtesën individuale dhe kolektive. Kumti i bën thirrje jetëve tona. Kohës tonë. Relativëve të (ose pa) rëndësishme. Ëndrrave në kthim. Marrëdhënieve tona. Historisë. Kapacitetit absolut të përmasave të trupave, mendimeve dhe kockave tona, e shkuar e tashme e ardhme. Fajtor! - do të thotë të ndiesh pështirosje nga e vërteta dhe pesha e rëndë e përditshmërisë përballë zhveshjes materiale në kohën kur miqtë e zemrës i ka zëvendësuar paraja dhe “rregullat e lojës” që e bën tjetrin të ndihet i pasur pa peshuar, një kallamboq kokëbosh i kënaqur (duke u marrë frymën) dhe ngritur mbi të tjerët, sepse vetëm aty, tjetri gjen shkakun për të përligjur kuptimin e jetës boshe. Është një tmerr gjithëpërfshirës i strategjisë së thirrjeve në turma, jo vetëm për turmat, por veçanërisht për ideologët dhe makinë pastruesit e racionalizmit. Ndaj politika dhe aksioni social janë kategorikisht të papranueshme për letërsinë.



***



Artisti, krah veprës së vet, shpinë përkulur mbart edhe jetën e të tjerëve, duke e parë dhe kuptuar mu në ninëza të syve realitetin, më mirë se kushdo tjetër. E kush tjetër mundet të mbartë dhe zhbirilojë idenë e vetëvrasjes kolektive nga shpëlarjet e truve? Përpos artistit të vet sakrifikuar shumë larg mbërritjes në buzë të katastrofave. Përballë Tartarit të pagojë. Në shërbim. Në faltore. Gjithkund ku e zë terri. E kush tjetër mundet të kuptojë dhe ndijojë pafuqinë kolektive, për të qenë dhe dëshiruar, më pranë njëri tjetrin? Ernesto “black” Sabato me të gjithë artilerinë e rëndë të thirrjeve të veta për më tepër humanizëm, ngelet një nga gjeneralët më të devotshëm të letërsisë, dhe jo vetëm, dhe mbi këtë të fundit, dhe mbi vet letërsinë, të qenit njerëzor, tepër njerëzor, përmes lëndës së shkruar! Letërsia rikthehet kundra vetes. Letërsia i jep kuptim vetes. Letërsia zë vendin e vet në heshtje. Përballë kolektivizimit. Përballë kësaj shkretani të thatë duke ëndërruar oazën e pambërrishëm, mund të shquaj përmes territ vetëm dy tre prej morisë së tyre të panumërt të cilët i dua të gjithë njëtrajtësisht e po njësoj; dy tre tipa të këndshëm që i kanë këndellur netët e mia lunatik, dy tre “rrugaçë” me të cilët kam bredhur netëve dhe barakave që mbartnin erë alkool dhe amoniak shpirtrash të trazuar, dy tre thyerës xhamash e portash, çarës muresh, grushtdhënës e zaptues kështjellash kryeneçe. E për këta tipa nuk mundem dot tu flas. Sepse nuk janë pjesë e letërsisë. Por shpesh imazhi i tyre më ngatërrohet me Shekspirin, Dostojevskin, Floberin, Gogolin, Franc Kafkën dhe Henri Milerin, për të përfunduar në një nga bodrumet dhe katakombet e nëndheshme të Buenos Airesit, duke folur arbërisht me Ernesto Sabaton. E kush mundet t’i kuptojë më mirë terroristët përveçse me terror? Terror që shpesh ndodh mu në mes të ditës, nën sytë e ligjit dhe të drejtave të nëpërkëmbura civile. E kush mundet ta kuptojë më mirë vrasësin përveçse me kundër vrasjen që diktojnë sytë e të vërtetës? Respekti im i vazhdueshëm për Dostojevskin, ka qenë gjithmonë shumë herë më superior, në krahasim me Frojdin. Të shohësh jetën me sytë e më të padurueshmes përditshmëri që ne vet e kemi shkaktuar dhe jemi (duam apo nuk duam) fajtor. Si të kesh kryer një krim ndaj kohës ku jetojmë.



***



Fajtor të asaj çka e konsideroj me bindje si padrejtësi. Padrejtësinë që i veshin padrejtësisht artit dhe letërsisë vet njerëzit duke e konsideruar si të pavlerë. Duke e anashkaluar dhe konsideruar si pa pikë vlere. Në mundsha, një ditë, t’i kthej shpinën Letërsisë, kokulur të vazhdoj rrugën tim si qindra të tjerë që ven e vijnë e shuhen në këtë det, do t’i rikthehesha si një “lamtumirë”, e fundit, çështjes nëse Letërsia veçanërisht, dhe Arti më gjerësisht, ka ndonjë farë vlere apo jo në Jetë dhe Përditshmëri. Dhe ka për të qenë as më pakë, e as më shumë, si një “lamtumirë armë” e trishtë... Por kjo ndodh si reflektim i jashtëm dhe nga jashtë. Nga brenda kalbja tenton kalbëzimin e frytit të bukur. Durimi i të talentuarit krah përditshmërisë, vjen si mirësjellje në art dhe prej artit, me një mëshirim të dielltë, me lëndën e shkruar, e zeza mbi të bardhë, si një verdikti i kohës dhe për kohën tonë. Me pamjen unikale të shegës. Të frytit (hë për hë të anashkaluar) që nuk ka asnjë vetëdije të ndryshme përpos faktit që duhet të mbajë fort pas vetes, pjesën më vitale, kokrrat e saj të kuqe, si rruaza gjaku. Koha e shegës rrjedh me të vërtetë, dhe stinët ndryshojnë në thellësi të gjakut. Koha unikale e shegës nuk mund të ketë mbërritur, mundet të jetë edhe një utopi e imja si njeri ëndërrimtar stinësh me bereqet, ka shumë gjasa të jem i tillë poshtë strehës ku pikon shiu i një dite më se të zakonshme. Por pamja e saj ekziston, e pavarur nga ne. Nga të gjitha jetët tona. Nga jeta e gjithsecilit. Fruti integral i shegës më pozicionon përball fenomenit: Letërsia kundra Letërsisë! Letërsia nën vështrimin e Meduzës. POSHTË LETËRSIA!, apo RROFTË LETËRSIA! Sepse tek e fundit letërsinë e bëjnë njerëzit. Dhe të qenit tërësisht njerëzor, pa kushte, i jep dinjitet Letërsisë. I jep dinjitet shkrimtarit dhe artistit. I jep vlera përpjekjes për të qenë i lirë. Çliron tjetrin (brenda meje) nga vargonjtë e padukshëm që e mbajnë të lidhur pas saj. I jep dinjitetin e duhur këtyre rrëfenjave mbi veten e të tjerë, që rrëshqasin, po po rrëshqasin rrëshqanthi, nëpërmjet tekstit nga fjalët tek njeriu, ndërsa për habinë time cullake, më të papritur, po filloj të ndiej një lloj ndenje zhveshjeje të përlyer me thirje idiote, krenari boshe, urrejtje dhe tmerr, e turp të ëmbël.